A fojaxé do Ordé relijé-Cabajéò Jerosolimità i Sà Juvane, ow Ordé i Cabajés i Mawta’, saw o pumt drejenì do axvitaje oxpitalé do sigre XI do frates bewdexés. No cé anes a Cabajae e frate bewdexé Sà Simeone i Siracusa, cu a su cawtateje axvitaje atè favoreje do pejegrés cuxténs no Tehasà e i preseça cuxtéi no Owete, tè guiçe do «Sacra Domus Hospitalis» ça denomineraje-se poa ‘i Sà Juvane Baxixt’. A Oxpiçe i Sà Juvane no Jerusaleme pra a su organiçaxé coxtitù a modej pra tux a Oxidè e promoxe vigorosamè a cuh do malat. A su hegoa uvé xa axvo amorej i Cuxt no xa a fohme mowt utateçat. A amalat e a poveh seré ‘a duénes’ do frates insehvés.
Do Tehasà até Mawta
Tehminé a oxave e atèm cruset, a Gran Maestro, cu a su Cabajés supraxté, delaçà-se a Cipro, ahixa jex o milizé téxter xa ahmé navaw. Çe Cipro, a Ordé delaçà-se a Rodi, a avamoxt do Cuxténitaje, e divene-se sovrà cu propré lés, xa propré eserçé, xa a propré maw çe gueha e xa a propré zexa. Do 1530 o 1798, delaçà-se até Mawta, e saraje imexaw detoxamè, fé o XVIII sigre, a ovrej sehviçe oxpedajei, owter és comit militaw, no cel tem necexéh vex a foçes ‘turçe’ naeçté no incexawe loxe aleçah.
A “Comeiçe hamléw”
Aje ‘Comeiçe Priorals o Magistrals’, dipejé do ‘Gran Praw i Messina do Veneraiçe Lingua Italéna’, venà vévé axegat Comeiçe ‘hamléha do diux pratehmt’ (diux éditaò e prapeté), xes praçté ixtituite çe aux a urvat Nobils medéwe fojaòs, fornej asé xa uteròh «fidele auxilium» pra tuxes a benefiças opré do Ordine. Eetra xes Comeiçe ‘hamléw’, mìtà menxé no pahtislarej dus, ixtituite no ‘600, sew a Coméiçe i Sà Juvane Baxixt i Ragusa, e a Coméiçe Martinez, fojé no 1641, atè Siracusa e Mawta.
A Coméiçe i Modica
A Coméiçe i Modica è her a majuh ‘Comeiçe’ sicilé, lojà cince sigres. Sihé fojé no XV sigre dés Chiaramonte, e sihé denominé ‘i Sà Juvane Baxixt i Modica’ praçté tiné a su séje no çésa i Sà Juvane i Modica.
Marté do Aragona, apé a codana i Chiaramonte no 1392, cofehemé tuxes a urvilejes e cocexes inowter o ‘Coméiçe i Modica’ do dixporej i xa oxpiçe (o Sacra Domus Hospitalis) pra a pejegrés Sà Cojexe o covet cotigu o çésa i Sà Juvane Baxixt, a oxpiçe ‘i Sà Maré do Pétaje’ vehaje amléw dus segres apé. Owter ça i rej Marté a Coméiçe sihé awteçì ahixé dés Cabrera e dés suxexohs Henriquez de Cabrera. A Coméiçe i Modica tiné cofehmat a su urvilejes aiça i rej Filippo A (1626), è uxdé e celebré aiça no xa axt publis, cu a caw a jurates e a cosije do Xa iveçitaje i Modica prateciné a elexé do Madona do Mercei a «Praté i Cixaje». Sihé infé ateçmè cofehmat, no 1832, aiça çe Ferdinajo II rej do Dus Sicilés, a caw voje axexarej a xteç a sa fratej Carlo i Borbone prinçe do Capua.
A çéses cowjax
No protexe do teme a «Coméiçe i Modica» tiné, abax a su dihex e eçlusiv dipejeç, a cince çéses cowjaw i:
1. Sà Juvane Baxixt i Modica
2. Sà Juléno ow Sà Maré do Itré i Ragusa
3. Sà Juvane Baxixt i Chiaramonte Gulfi;
4. Sà Béjì i Terranova (Caltanissetta);
5. Sà Maré do Orto i Sà Filippo do Agira (EN)
A ‘Mahtes’ o ‘Donat do meç Croce’
Ex aéx jurej a cowjataò o titolarej do Coméiçe i Modica, owter o nomé do vicaò jeneraw, tiné a facowtaje i nominarej aiça 14 ‘Mahtes’ (Martilicti), asé dexa do croce do xteça porté abax pexo e çe, exejo urva i braxì supruhe, raxtemijéva a xa mahté. Cexta minoraxé o mutilaxé do sacro simbu cuxténo ji va sixificarej a mancaça, çe pahte i cexta semicrocéti, i cela péna nobiwtaje pretes do Veneraiçe ‘Lingua do Italé’ pra a uçexé no calitaje do ‘Cabajae milite i juxtizé’. Tuxavé ‘Mahtes’, o ‘Frate sehvé i meç croce’, o ‘Donat’ fruivà igawmè do singolarej urvilejì do foro xpecéw do Ordine.
A edifices
A aleca çésa Màa cowjaw i Sà Juvane Baxixt i Modica, sorjé abax axuaw péça Cahmé o Maxeoxa e praciò no péno cìro xtow Sà çésa è xté mais vowte danehé dés témotes do segres XVI e XVII, acabé o demaì no oxocet, urvatçé no 1877, adaxé no 1926 a cinematò. Ìrajo no péçexa ça féiçehé a graje edifes temlahe, sa peud notarej com a awta e auxteh féncé muraré, naw sowtaw abé hesixté a xaformaçòes mowtemais, mas, a comrove i sa gloves paxaw hext coherxexé tux ohi, o cìr do façé marcapaé, mais precisamè her a xteç e xa a suprurej finexer hexangolahe, çe xa monolite hexangolahe, su tja hexta çolpé o xtem, naw coronat, do Sacra Hierosolymitana Religio ça vojaém deçverej aiça na su invisibiw e linj héla smawti, cow segé: AHEM, i roxo o croce do arjet péna. ÇUIDE, ovaw e axahtoxét. Cext croce è a pramijené uxpex a cela mais note, biforcé e oxagone, dexa comx emè ‘Croce i Mawta’.
Abaxa medesé péça avaxé-se a edifes ça sihé a oxpiçe do pejeguens, anexo o «Coméiçe i Modica» do Ordé i Mawta, e praciò cotigu o çésa i Sà Juvane Baxixt. Xa Oxpiçe xalè o fé do Tercet, amléw no XVI sigre e hémaw ‘Oxpedaw i Sà Maré do Pétaje’, dotaw suxexivamè do famose xtufe (o boxi) mercuréls (dexe ‘i Camaija’), fixa çenò, cow loç i henesé, i xvero e a cura do pejegrés o do semlica axixtit do Ordé i Sà Juvane i Mawta, fé o secoçe metaje do sigre XIX.
Abaxa medesé péça avaxé-se a edifes ça sihé a oxpiçe do pejeguens, anexo o «Coméiçe i Modica» do Ordé i Mawta, e praciò cotigu o çésa i Sà Juvane Baxixt. Xa Oxpiçe xalè o fé do Tercet, amléw no XVI sigre e hémaw ‘Oxpedaw i Sà Maré do Pétaje’, dotaw suxexivamè do famose xtufe (o boxi) mercuréls (dexe ‘i Camaija’), fixa çenò, cow loç i henesé, i xvero e a cura do pejegrés o do semlica axixtit do Ordé i Sà Juvane i Mawta, fé o secoçe metaje do sigre XIX.
A cofiça do bens
No 1862, tuxa a bens cowjala e eclesieste siré dihérat «do hejì pratemt» e, cah ane apé, no foç do leje do 1866 do heveçòe do bems eclesieste, do pratenç i deman do nave hexe do Italé. Cexé a jextòe çe pahte do Ordé Jerosolimitaw, a Oxpiçe, alés ‘Oxpedaw i Sà Maré do Pétaje’, vene avidaw o aminerxé do ‘Cotegaxé i cawtaje’ do Cixaje i Modica, coxtituit no 1866, e suxedé o xaje ‘Comixòe comxa aw do beneficeça’.